N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
ZAP Regisseur Kees Schaap en presentatrice Fidan Ekiz maakten het vierdelige De doe-het-zelf Dictatuur, over ‘canceling’, ‘framing’ en de angst om uitgesloten te worden.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/06/data101584694-d6b495.jpg)
Er was veel te doen om een documentairereeks deze week. Zonder alle details hier te bespreken: regisseur Kees Schaap en presentatrice Fidan Ekiz maakten het vierdelige De doe-het-zelf Dictatuur, over ‘canceling’, ‘framing’, ‘woke’ en de angst om uitgesloten te worden. De twee maakten de reeks oorspronkelijk voor BNNVARA, maar kwamen met die omroep in conflict, nadat de omroep in de documentaire werd opgevoerd als voorbeeld van een vermeende angstcultuur. Omroep MAX-baas Jan Slagter nam de boel over.
In De doe-het-zelf Dictatuur, die sinds donderdag in zijn geheel op NPO Start staat, zegt Schaap dat hij bij BNNVARA een paar managers kent die met de „inclusiviteitsprotocollen” worstelen, „en straks moeten uitleggen waarom deze documentaire juist bij hen moet worden uitgezonden.” Daarom heeft hij een kerstpakket samengesteld. In het „woke-incognito-pakket” stopt Schaap onder meer genderneutrale nagellak, een blauwe pruik en een doos chocozoenen met een blackface-figuur erop. „Ik haal al jaren dit soort persoonlijke grappen uit”, zegt hij, „dus de satire zal ze niet ontgaan.” Wel dus. Een van de managers licht de BNNVARA-directie in, waarop Schaap vermoedt dat hij dat deed uit angst. Schaap verwerkt de gebeurtenis in de documentaire, en dan escaleert een conflict, dat volgens een reconstructie van De Volkskrant al langer speelde.
Ekiz en Schaap maakten deze documentairereeks vanuit een persoonlijke overtuiging, daar zijn ze open over. Ekiz: „Je moet het zelf meemaken, die buitensluiting voelen, voordat je ziet wat er aan de hand is. Als ‘cancelen’ en ‘framen’ leidt tot angst, dan is dat zorgwekkend.” Ekiz en Schaap zijn niet de eerste journalisten met een mening, sterker nog; ze interviewen er een aantal. Toch wordt het een ander verhaal als die mening de leidraad vormt van journalistiek werk. Niet omdat mensen met een mening geen feiten kunnen verzamelen, maar omdat je die feiten als kijker in zo’n geval niet helemaal meer vertrouwt.
Aangenomen dat dit geen onderzoeksjournalistieke documentaire is, maar een persoonlijke verkenning van twee bezorgde journalisten: soit. Dat men elkaar op sociale media de maat neemt, het woord ‘grensoverschrijdend’ veelvuldig valt en dat verschillende publieke figuren zich sinds #MeToo hebben terugtrokken – daar valt weinig op af te dingen. Vervolgens de vraag stellen wat zoiets met een maatschappij, of met die mensen doet, kan interessante gesprekken opleveren.
In de tweede aflevering, die over de invloed van veroordelingen op sociale media gaat, doet het dat ook. De hoofdvraag: worden we een ander mens als we worden buitengesloten? Sterk: een klas middelbare scholieren vertelt hoe de mores op TikTok ervoor zorgen dat ze in de pas lopen. Subliem: Schaap beargumenteert in een persoonlijke analyse dat een gebrek aan journalistieke erkenning ervoor zorgde dat Arnold Karskens zijn beroepsgroep de rug toekeerde.
Maar bij het interview met oud-PvdA-kamerlid Gijs van Dijk, in aflevering één, wringt de mening van de makers toch. Waar het Ian Buruma een scène later lukt een mooie maatschappelijke en persoonlijke beschouwing te geven van wat hem is overkomen toen hij het veld moest ruimen als hoofdredacteur van de New York Review of Books, blijft Van Dijk in gebeurtenissen hangen. De vork zit anders in de steel, wil hij duidelijk maken; hij is schofterig behandeld door de PvdA. En dan worden de feiten opeens relevanter dan de vraag: ‘Wat deed het met je?’ Schaap en Ekiz doen dat journalistieke werk, ze benaderen PvdA-voorzitter Lilianne Ploumen. Maar in deze context had je liever niet geweten vanuit welke persoonlijke overtuiging Schaap en Ekiz deze reeks maakten.
In aflevering vier lopen – met name door het conflict met BNNVARA – journalistiek, persoonlijke afrekening en eigen mening zodanig door elkaar, dat de kijker door de bomen het bos niet meer ziet. En dan moet het zeven minuten durende gevecht met BNNVARA-directeur Suzanne Kunzeler nog komen.
